از بدو تولد تا 6 ماهگي، نوزاد فقط از شير مادر تغذيه مي‌نمايد. مقدار پروتئين و انرژي مورد نياز طفل به ترتيب 2 گرم و 108 كيلوكالري بازاي كيلوگرم وزن بدن است كه شير مادر آنرا بخوبي تامين مي‌كند. شير مادر در ابتداي هر بار شيردهي آبكي تر و كمرنگتر بنظر ميرسد و مقدار پروتئين آن بيشتر و چربي كمتري دارد و بنام شير پيشين معروفست و حاوي مقادير زيادي پروتئين، لاكتوز،‌ ويتامين ها و آب مي‌باشد. در انتهاي هر وعده شيردهي، شير سفيد رنگ تر و پرچربي تر گرديده و كمك مي‌كند كه شيرخوار بهتر سير شود و بنام شير پسين معروف مي‌باشد.

مقدار متوسط پروتئين شير انسان 5/1 گرم در صد ميلي ليتر است و نوزاد تازه متولد شده با وزن متوسط 3 تا 5/3 كيلوگرم با نوشيدن مقدار 400 تا 500 ميلي ليتر از اين شير بخوبي پروتئين مورد نياز خود را دريافت مي‌كند. اين پروتئين بيشتر از آلبومين تشكيل شده و در معده شيرخوار، دلمه هايي تشكيل مي‌دهد كه بخوبي قابل هضم و جذب مي‌باشد. اين در حاليست كه در 100 سي سي شير گاو 5/3 گرم پروتئين با تركيبي اغلب كازئيني وجود دارد كه هضم سخت تري هم دارد. تورين (Taurin) پروتئيني است كه نقش مهمي در رشد مغزي كودك دارد و در شير مادر بيشتر يافت مي‌شود. در پايان 6 ماهگي وزن كودك دو برابر يا بيشتر شده و همزمان مقدار شير مترشحه مادر هم بيش از 800 ميلي ليتر روزانه است كه تكافوي تمام نيازهاي انرژيتيك و پروتئيني كودك را مي‌نمايد.

مقدار چربي شير انسان 4 گرم و ميزان لاكتوز آن 8/6 گرم در صد ميلي ليتر است. در حاليكه در شير گاو اين مقادير 5/3 و 5 گرم در صد سي سي هستند. گرچه هر دو شير مقادير نسبتا مشابهي انرژي توليد مي‌كنند ولي بالاتر بودن مقدار لاكتوز شير مادر يكي از مزاياي اين شير است كه بعدا بيشتر مورد بحث قرار مي گيرد. شير مادر حاوي اسيدهاي چرب غير اشباع (داراي چند پيوند دوگانه) ضروري است.

مقدار آهن شيرها كلا كم است ولي آهن موجود در شير مادر ارزش بيولوژيكي و قابليت جذب بسيار بالايي دارد و شيرخواران تا پايان 6 ماهگي عموما نيازي به دريافت آهن اضافي ندارند. اين در حاليست كه بهتر است شير غير مادرخواران از اوّلين ماه هاي شيرخوارگي، قطره آهن دريافت كنند.

مقدار املاح مختلف موجود در شير مادر كاملا جهت تامين نيازهاي رشدي و نمو شيرخوار مناسب و كافيست. در حاليكه اغلب املاح موجود در شير گاو، داراي مقادير بالايي هستند كه نه تنها مفيد نبوده بلكه بويژه سديم اضافي از ابتدا زمينه ابتلا به بيماري هاي قلبي عروقي و فشار خون بزرگسالي را در طفل ايجاد مي‌كند. فسفات بالاي شير گاو هم براي شيرخوار مناسب نيست. نسبت كلسيم به فسفر شير مادر بسيار مناسب شيرخوار است ولي نسبت موجود در شير گاو نامناسب است.

شير مادر در مقايسه با شير گاو حاوي مقادير بيشتري ويتامين هاي A، C و E است و علاوه بر ويتامين D محلول در چربي، حاوي ويتامين D محلول در آب هم مي‌باشد. شير مادر در هر شرايط آب و هوايي، آب كافي را براي طفل تامين مي‌كند.

كافي بودن شير مادر

اگر در دوره زماني 6 ماهه اوّل عمركودك، منحني وزن هاي ثبت شده او اضافه وزن مناسبي را نشان دهد، شير مادر كافي بوده است. بعبارت ديگر، اگر كودك در طي دو هفته كمتر از 250 گرم وزن اضافه كند، شير كافي دريافت نكرده است.

آروغ زدن پس از شير

كودك شير مادر خوار، در هنگام شير خوردن مقدار بسيار اندكي هوا را مي‌بلعد و گرچه معمولا نيازي نيست كه آروغ بزند، ولي در صورت تمايل بچه بايد بمدت يك دقيقه يا چيزي در آن حدود به پهلو نگهداشته شود تا هوا را خارج كند. اگر مقدار شيري كه همراه هوا خارج مي‌شود به اندازه يك دهان پر باشد اهميتي ندارد.

چگونگي توليد شير

پستان از دو بخش بافت غده اي و بافت محافظ (كه بيشتر آن چربي است) تشكيل شده است. بافت غده اي، سازنده شير بوده از طريق مجاري كوچكي به نوك پستان ارتباط مي‌يابد. قبل از اينكه مجاري به نوك پستان برسند عريضتر شده و تشكيل سينوس هاي لاكتوفروس را مي‌دهند.

رفلكس توليد شير و پرولاكتين

هنگامي كه كودك، سينه مادر را بمكد، پايانه هاي عصبي نوك پستان، تحريك مي‌شوند و پيام را به قسمت قدامي غده هيپوفيز منتقل مي‌كنند كه در نتيجه اين غده هورمون پرولاكتين را توليد ميكند كه سبب تحريك پستان در جهت ترشح شير مي‌شود. هرچه كودك بيشتر پستان را بمكد، شير بيشتري توليد ميگردد. چنانچه كودك مكيدن را شروع نكند و يا كلا متوقف كند، پستان ها هم توليد شير را متوقف مي‌كنند. بنابراين دادن هرگونه غذاي كمكي به كودك كه در نتيجه زمان مكيدن پستان را كاهش مي‌دهد هم بر شيردهي تاثير نامطلوب خواهد داشت. در موقعي كه كودك بزرگ است و يا گرسنه است و در نتيجه بيشتر ميمكد و همچنين در هنگامي كه بچه هايي دوقلو باشند، پستان ها شير بيشتري مي‌كنند.

رفلكس فوران يا رفلكس اكسي توسين

اكسي توسين توسط قسمت خلقي هيپوفيز (در اثر مكيدن پستان توسط طفل) توليد مي‌شود. ضمنا فكر كردن عاشقانه مادر به كودك و يا شنيدن صداي گريه او هم به توليد اين هورمون كمك ميكند در حاليكه نگراني، دردناكي شيردهي و يا خجالت مادر از شيردهي از توليد آن ممانعت ميكند. اين هورمون موجب انقباض سلول هاي عضلاني اطراف آرئول ها ميشود كه در نتيجه شير به سمت پايين و بطرف نوك پستان حركت ميكند. اين هورمون ضمنا موجب انقباض رحم هم مي‌شود كه اين عمل به آزاد سازي جفت و توقف خونريزي بعد از زايمان هم كمك ميكند. بنابر اين تغذيه با شير مادر بايد بلافاصله پس از تولد، نوزاد آغاز شود.

مزاياي شير مادر و معايب شير غير مادر (يا تغذيه مصنوعي)

لاكتوز شير مادر بخوبي نياز انرژيتيك طفل را برآورده مي‌سازد و ضمنا مقداري هم اضافه است كه در روده شيرخوار توسط باكتري لاكتوباسيلوس بيفيدوس به اسيد لاكتيك تبديل و از رشد باكتري هاي بيماريزا جلوگيري مي‌كند. عامل بيفيدوس نوعي پروتئين موجود در شير مادر است كه رشد لاكتوباسيلوس بيفيدوس را تسهيل ميكند.

پروتئين شير مادر، آلبوميني و سهل الهضم بوده ايجاد حساسيت (آلرژي) نمي‌كند. در حاليكه شير دام ها داراي كازئين زيادي است كه دفع آن براي كليه هاي نارس كودك مشكل است. ضمنا گاهي ملكول پروتئين بدون تغيير از سيستم گوارش كودك گذر كرده و جذب مي‌گردد كه در نتيجه ايجاد آلرژي ميكند كه گاه بسيار خطرناك بوده و شوك آنافيلاكتيك ايجاد شده مرگ شيرخوار را در پي دارد.

شير دام ها محتوي اسيدهاي چرب اشباع شده بيشتر بوده و اسيدهاي چرب ضروري را به مقدار كافي ندارد. ضمنا بدليل فقدان آنزيم ليپاز در شيرهاي مصنوعي، هضم آنها مشكل تر است. چون مكيدن شير مادر نياز به مصرف انرژي بيشتري از شير بطري دارد و همچنين بر خلاف شير بطری، اضافي هم نوشيده نخواهد شد بنابراين انرژي اضافي به طفل نمي رساند و موجب ايجاد زمينه چاقي نخواهد شد.

شير بطري مدت طولاني بويژه در زمان خواب در دهان شيرخوار مانده و آمادگي دندان هاي شيري نورس را براي پوسيدگي افزايش مي دهد. همچنين مقادير نامناسب املاح شير غير مادر بويژه شير دامها (ازجمله بالا بودن سديم)، زمينه ساز ابتلاي كودك به بيماريهاي قلبي عروقي و فشار خون در بزرگسالي خواهد بود و آهن موجود در شير دام به اندازه آهن شير انسان جذب نمي‌شود و كودك ممكنست مبتلا به كم خوني شود. ضمنا نسبت كلسيم به فسفر شير مادر 1 بوده مناسبترين نسبت براي رشد و نمو مناسب طفل شير خوار است. اين نسبت در ساير شيرها بويژه شير دام ها بالاتر است كه حتي ممكنست در كودك تتاني‌، ايجاد كند.

مواد ايمني بخش موجود در شير مادر بسيار براي سلامتي طفل باارزشند كه در شير غير مادر وجود ندارند. تازه و بهداشتي بودن شير مادر و داشتن گرماي مناسب هم از ديگر مزاياي شير مادر است. اين در حاليست كه شير غير مادر ممكنست بهداشتي تهيه نشود، رقيق يا غليظ تهيه شود، داغ يا سرد باشد، مانده باشد و يا مواد نامناسبي به آن اضافه شده باشد.

ارتباط عاطفي ايجاد شده بين مادر و كودك هم براي نشاط رواني مادر و احساس موفقيت او ارزشمند است و هم براي شيرخوار، احساس امنيت و لذّت را به ارمغان مي آورد. ضمنا از نظر اقتصادي مقرون به صرفه بوده و هزينه اضافي بر خانواده تحميل نمي‌كند.

شايان ذكر است كه به دليل ترشح هورمون پرولاكتين در دوره شيردهي، آزاد سازي تخمك متوقف گرديده و علاوه بر اينكه بارداري بعدي را به تعويق مي اندازد، ضمنا دوره آمنوره مادر طولاني تر مي‌شود. كودك شير مادر خوار، كمتر به كوليك (درد شكمي)، آلرژي و اگزما مبتلا مي‌شود. فاكتورهاي رشد موجود در شير مادر به رشد و تكامل روده هاي كودك كمك مي‌كنند. شيردهي با خارج كردن چربي اضافي بدن مادر، به لاغر شدن و زيبايي مادر كمك مي‌كند.

شير دهي در وضعيت هاي خاص

سزارين

حتی در صورتيکه مادر پس از عمل سزارين احساس درد وناراحتی می‌کند، بايستی بلافاصله شيردهی را شروع کند. در روزهای اوّل ممکنست مادر برای قرار دادن طفل بر روی سينه به کمک نياز داشته باشد. بهتر است مادر با دراز کشيدن و قرار دادن نوزاد در کنار خود، او را تغذيه کند.

دو قلو زايي

بيشتر مادران پس از زايمان دو قلو، شير کافی برای هر دو نوزاد دارند امّا لازمست دائما حمايت و تشويق گردند. مکيدن بيشتر سبب ترشح شير بيشتر می‌شود. اينکه اوّل يکی از نوزادان و بعد ديگری تغذيه شود و يا هر دو با هم شير داده شوند تفاوتی ايجاد نخواهد کرد.

كم وزني تولد

     اگر نوزاد آنقدر کوچک است که قادر به مکيدن نيست بايستی بين 8-6 بار در روز شير مادر دوشيده شود و آن را با قاشق يا فنجان به او بدهند و در اوّلين فرصتی که قادر به مکيدن سينه مادر شد، بايد اجازه مکيدن به او داده شود. بعد از اينکه کودک در حد توان خود شير مکيد، مادر، بقيه شير را دوشيده و با قاشق يا فنجان به او ميدهد.

شكاف لب يا لب شكري بودن

معمولا لب شکری بودن مشکلی برای مکيدن نوزاد ايجاد نمی‌کند ولی اگر شکاف لب تا سقف دهان هم ادامه داشته باشد، مکيدن با مشکل توام خواهد بود و گاهی ممکن است شير از بينی طفل بيرون آيد. اگر كودك در هنگام مکيدن، راست نگه داشته شود ممکنست به رفع مشکل، کمک شود. در هر حال اگر کودک در مکيدن مشکلی دارد بهتر است مادر شير را دوشيده و با قاشق يا فنجان به او بدهد. در برخی نوزادان لازمست شير با پستانک مخصوص و بلند داده شود.

بيماري كودك

بيمار بودن کودک نبايد مانع شير خوردن او شود و تغذيه با شير مادر لازمست ادامه يابد. ممکنست کودک، قدرت کمتری برای مکيدن سينه داشته باشد و يا مدت کمتری به مکيدن بپردازد، ولی در هرصورت مادر بايد کودک را مرتبا شير دهد. برای کودک بيمار، شير مادر قابل هضم ترين غذا محسوب می‌شود و مکيدن آن به کودک آرامش می دهد.

بيماري مادر

يکی از دلايل قطع تغذيه با شير مادر، بيماری مادر است. جز در موارد بيماری شديد، بهتر است مادر به شيردهی، ادامه دهد چون شروع استفاده از شير غير مادر بسيار خطرناکتر از خوردن شير مادر بيمار است. البته مادر لازمست مطمئن شود که شيرش برای کودک، سالم و بی خطر است. چنانچه مادر مايل نيست کودکش را شير دهد بهتر است شيررا بدوشد تا پستان ها به توليد شير ادامه دهند و پس از بهبودی مادر، دوباره شيردهی ادامه يابد.

جانشين هاي شير مادر

شيرهای جانشين در ايران عموما عبارتند از شير خشک و شير گاو. چنانچه از شير خشک استفاده می‌شود، جوشاندن شيشه و پستانک آن و همچنين رعايت مقدار پودر و آبی که بايد با هم مخلوط شوند و نيز استفاده از آب جوشانده خنک شده، ضروری است. همانگونه که قبلا ذکر شد، به هنگام استفاده از شير گاو بايد توجه داشت که شير انسان حدود 7 گرم لاکتوز، حدود 4 گرم چربی و حدود 5/1 گرم پروتئين از نوع بسيار قابل هضم دارد. اين در حاليست که شير گاو فقط حدود 5 گرم لاکتوز، حدود 5/3 گرم چربی و حدود 5/3 گرم پروتئين کازئينی دير هضم دارد. بنابراين قبل از استفاده، جهت کاهش پروتئين شير گاو لازمست مقداری آب (به هر دو فنجان شير، يک فنجان آب) افزوده شود. بعلاوه چون مقدار قند اين شير رقيق شده کم است، بايد به هر صدوپنجاه سی سی از اين شير فقط يک قاشق چايخوری يعنی 5 گرم شکر افزوده و سپس اين شير نهايی جوشانده و خنک و بعد مصرف شود.

شروع و ادامه غذاي كمكي

تا شش ماهگی فقط بايد به تعداد دفعاتی که شيرخوار تمايل دارد و به مدتی که او می‌خواهد شير مادر دريافت کند. در اين مدت هيچ چيز ديگر و حتی آب جز (در شرايط گرمای بيش از حد که منجر به تعريق زياد کودک می‌شود) داده نشود. از ماه هفتم علاوه بر شير مادر، دادن غذاهای کمکی شروع و تا 12 ماهگی ادامه می‌يابد. بطوريکه در ماه 13 کودک می‌تواند بر سر سفره نشسته و علاوه بر غذای ويژه خود، از غذای سفره نيز به مرور استفاده کند.

در هفته اوّل ماه هفتم، فرنی (حتی الامکان تهيه شده از آرد برنج و در صورت ضرورت از آرد گندم) خورانده می‌شود و در هفته دوّم شير برنج و يا حريره بادام به کودک داده می‌شود. در هفته سوّم سبزي هاي پوره شده از قبيل سيب زمينی، هويج، نخود فرنگی و لوبيا سبز در اختيار کودک گذارده می شود.

از هفته اول ماه هشتم، علاوه بر آنچه که قبلا داده می‌شد نصف قاشق چايخوری زرده تخم مرغ سفت شده که با کمی آب يا شير مادر و يا با کمی فرنی مخلوط شده داده می‌شود. در هفته دوّم، جوانه غلات و جوانه حبوبات به سوپ يا پوره سبزي هاي کودک افزوده می‌شود. در هفته سوّم، خوردن آب ميوه و در هفته چهارم مصرف تکه ای از نان يا بيسکويت شروع خواهد شد. بعلاوه در اين زمان مصرف تکه های کوچک انواع ميوه ها نيز آغاز می گردد.

در بين ماههای نهم تا دوازدهم، علاوه بر شير مادر و فرنی يا حريره بادام، آب ميوه، زرده کامل تخم مرغ، سوپ مخلوط گوشت کاملا پخته و نرم و سبزي ها و غلات و حبوبات (جوانه يا دانه)، ماست، کته نرم پخته با آب گوشت يا آب مرغ، نان و بيسکويت و ماکارونی، و انواع ميوه ها در اختيار کودک قرار داده می‌شود.

منابع

1 ـ اصول تغذيه رابينسون ترجمه ناهيد خلدي و دكتر سيد علي كشاورز سال 1378

2 ـ اصول تغذيه كراوس ترجمه گيتي ستوده سال 1381

3 ـ تغذيه تكميلي ترجمه حسن مظفري، فرزاد شيدفر، محمد حسن افتخاري و دكتر سيد علي كشاورز 1380

4 ـ راهنماي كاربردي براي تغذيه و مراقبت كودك ترجمه حسن مظفري، فرزاد شيدفر، محمد حسن افتخاري و دكتر سيد علي كشاورز 1380